«نود اقتصادی»-دکتر مسعود ملک‌فر، تحلیلگر مسائل اقتصادی: قاچاق معضلی امنیتی و اقتصادی است که منجر به وابستگی اقتصادی و نابودی خودکفایی ملی در حوزه‌های تولیدی می‌گردد. قاچاق کالا در ایران به‌دلایل افزایش تورم، سیاست‌های اقتصادی نامناسب، پولشویی، نبود فعالیت‌های مولد و پربازده، توزیع ناعادلانه امکانات و فرصت‌ها در کشور، پایین بودن خطر قاچاق در کشور، تأثیر توسعه ناموزون اقتصادی- اجتماعی بر متغیرهای اجتماعی چون افزایش نگرش‌های منفی، کاهش تعهد اجتماعی، افزایش تعارضات ارزشی، شرایط خاص جغرافیایی، مبادی گوناگون ورودی و خروجی کالا و بی‌ثباتی در کشورهای همسایه، تعرفه بالای گمرکی، بیکاری و توسعه نیافتگی مناطق مرزی، رخ می‌دهد. قاچاق، فرصت‌های سرمایه‌گذاری برای اشتغال و رشد تولید ناخالص داخلی را از بین می‌برد، افزایش هزینه‌های تامین امنیت ملی به علت افزایش بحران‌های اجتماعی ناشی از افزایش بیکاری در کشور از دیگر معضلات قاچاق کالا و ارز است.

استان‌های مرزی ایران، بیش از سایر استان‌ها در معرض قاچاق هستند، چهار استان سیستان و بلوچستان، هرمزگان، بوشهر و خوزستان با توجه به همجواری با آب‌های آزاد، نیازمند توجه ویژه‌ای برای مبارزه با قاچاق هستند. مبارزه جدی با قاچاق از طریق اشتغال‌زایی، از مهم‌ترین الزامات‌ حمایت از اقتصاد و در نهایت تامین امنیت ملی ایران است. در ادامه، وضعیت اشتغال و نرخ مشارکت اقتصادی چهار استان مرزی جنوبی مذکوردر جداول 1 تا 4 آورده شده است.

جدول 1: وضعیت اشتغال سیستان و بلوچستان در مقایسه با کل کشور در سال 1398 (درصد)

	کل کشور	سیستان‌ و بلوچستان	شهری کشور	شهری سیستان‌ و بلوچستان	روستایی کشور	روستایی سیستان‌ و بلوچستان
نرخ مشارکت اقتصادی	9/44	5/36	8/43	1/35	4/48	38
نسبت اشتغال[1]	2/40	31	6/38	29	2/45	1/33

   منبع: مرکز آمار ایران

جدول 2: وضعیت اشتغال هرمزگان در مقایسه با کل کشور در سال 1398 (درصد)

	کل کشور	هرمزگان	شهری کشور	شهری هرمزگان	روستایی کشور	روستایی هرمزگان
نرخ مشارکت اقتصادی	9/44	48	8/43	2/52	4/48	3/42
نسبت اشتغال	2/40	2/41	6/38	4/44	2/45	9/36

           منبع: همان

جدول 3: وضعیت اشتغال بوشهر در مقایسه با کل کشور در سال 1398 (درصد)

	کل کشور	بوشهر	شهری کشور	شهری بوشهر	روستایی کشور	روستایی بوشهر
نرخ مشارکت اقتصادی	9/44	6/41	8/43	2/42	4/48	8/39
نسبت اشتغال	2/40	3/37	6/38	1/38	2/45	9/34

منبع: همان

جدول 4: وضعیت اشتغال خوزستان در مقایسه با کل کشور در سال 1398 (درصد)

	کل کشور	خوزستان	شهری کشور	شهری خوزستان	روستایی کشور	روستایی خوزستان
نرخ مشارکت اقتصادی	9/44	1/44	8/43	8/42	4/48	7/48
نسبت اشتغال	2/40	7/37	6/38	9/35	2/45	8/43

  
منبع: همان

 انگیزه پیوستن بومیان منطقه‌ای به مافیای قاچاق، در ابتدا، تامین معیشت و در نهایت، سود مالی است. به طوری که می‌توان گفت گرایش ابتدایی بومیان به قاچاق، به عللی چون بیکاری و فقر است. یکی از علل اصلی فقر بومیان چهار استان جنوبی همجوار آب‌های آزاد، سوء مدیریت آب و در نهایت بیکاری در حوزه کشاورزی است. از این‌رو توصیه می‌گردد از خروج آب‌ رودخانه‌ها از کشور و ورودشان به دریای عمان و خلیج فارس و یا تالاب‌ها و پشت سدها خودداری گردد و این آب‌ها پس از تصفیه به منابع آب‌های شیرین زیرزمینی استان‌های مذکور و سایر استان‌های کشور تزریق گردند. همچنین توصیه می‌گردد از توصیه‌ها و راه‌کارهای سیاستی در حوزه تامین آب و امنیت دائمی آبی ایران و جلوگیری از هدر رفت آب در کلیه حوزه‌ها که توسط اکثر متخصصان حوزه آب ارائه شده‌اند، استفاده شود.

بنابراین توجه به بخش کشاورزی در این مناطق می‌تواند راهگشا باشد، از عوامل تاثیرگذار کشاورزی در جنوب ایران در مبارزه با قاچاق می‌توان به روش‌های نوین کشت کشاورزی (کشت‌های گلخانه‌ای، هیدروپونیک و ...)، ارتقاء دانش کشاورزی، مدیریت کاهشی هزینه‌های تولید، تضمین حاکمیتی نه دولتی خرید تضمینی محصولات کشاورزی از کشاورزان، توسعه صنایع تبدیلی تکمیلی در بخش کشاورزی، ارتقاء دانش بازاریابی محصولات زراعی، تقویت صادرات محصولات کشاورزی، مبارزه با نفوذ قاچاقچیان و مافیا بر بازار تجاری در مناطق جنوبی مذکور و افزایش جاذبه سرمایه‌گذاری در بخش مذکور، اشاره‌ نمود.

همچنین به طور کلی مبارزه جدی با قاچاق از طریق اشتغال‌زایی، از مهم‌ترین الزامات‌ حمایت از اقتصاد و در نهایت تامین امنیت ملی است. اشتغال‌زایی در کشاورزی، از مهم‌ترین این الزامات است، زیرا در بخش مذکور بیش از 360 نوع فرصت شغلی بالقوه وجود دارد. سهم بخش کشاورزی در ایجاد اشتغال در ایران بیش از 30 درصد است؛ یعنی حدوداً از هر سه شغل، یکی توسط بخش کشاورزی ایجاد گردیده است. در ادامه، وضعیت سطوح زراعی چهار استان مذکور، بررسی می‌گردد:

جدول 5: وضعیت سطوح زراعی استان سیستان و بلوچستان

سطح (هزار هکتار)	سال	1398	1397	1396	1395	1394
زیر کشت آبی		8/129	5/140	1/173	8/189	6/184
زیر کشت دیمی		4/6	0	1/21	4/1	9/17
کل زیر کشت رفته		2/136	5/140	2/194	3/191	5/202
زیر کشت نرفته		8/147	5/143	7/89	7/92	5/81

منبع: وزارت جهاد کشاورزی

 

 

جدول 6: وضعیت سطوح زراعی استان هرمزگان

سطح (هزار هکتار)	سال	1398	1397	1396	1395	1394
زیر کشت آبی		67	2/77	8/77	1/79	7/82
زیر کشت دیمی		0	0	0	0	0
کل زیر کشت رفته		67	2/77	8/77	1/79	7/82
زیر کشت نرفته		9/89	8/79	2/79	8/77	3/74

منبع: همان

جدول 7: وضعیت سطوح زراعی استان بوشهر

سطح (هزار هکتار)	سال	1398	1397	1396	1395	1394
زیر کشت آبی		49	6/41	8/39	7/47	6/51
زیر کشت دیمی		1/90	5/9	4/10	3/88	1/6
کل زیر کشت رفته		1/139	2/51	2/50	136	7/57
زیر کشت نرفته		9/360	8/448	8/449	364	3/442

منبع: همان

جدول 8: وضعیت سطوح زراعی استان خوزستان

سطح (هزار هکتار)	سال	1398	1397	1396	1395	1394
زیر کشت آبی		7/966	8/776	782	3/800	8/754
زیر کشت دیمی		2/242	8/106	5/107	9/209	5/62
کل زیر کشت رفته		9/1208	6/883	6/889	5/1010	3/817
زیر کشت نرفته		1/1291	4/1616	4/1610	4/1489	7/1682

منبع: همان

جهت افزایش اشتغال‌زایی در بخش کشاورزی یکی از نکات مهم، توجه به انواع روش‌های کشت است. در کشت سنتی به روش دیم، در هر هکتار، به‌طور متوسط یک فرصت شغلی (مستقیم و غیر مستقیم) ایجاد می‌گردد. در حالی‌که در کشت سنتی به روش آبی، به‌طور میانگین 10 فرصت شغلی (مستقیم و غیر مستقیم) و در کشت گلخانه‌ای[2] به طور میانگین 20 فرصت شغلی (10 تا به‌طور مستقیم) ایجاد می‌گردد. به‌طور کلی برای کلیه محصولات، در روش گلخانه‌ای راندمان تولید، 10 تا 16 برابر نسبت به کشت آبی سنتی، افزایش می‌یابد. با تشکیل زنجیره‌های تبدیلی تکمیلی، اشتغال‌زایی از این ارقام هم بسیار بیش‌تر خواهد شد.

براساس نسبت مصرف آب و راندمان تولید، روش کشت گلخانه‌ای به‌طور میانگین 13 برابر کشت سنتی آبی، اشتغال ایجاد می‌کنند. اگر آب مصرفی در هکتار برای تولید 30 تا 40 تن محصول صیفی در فضای باز را در فضای گلخانه‌ای استفاده کنیم راندمان تولید 10 تا 16 برابر افزایش می‌یابد.

از مزایای استفاده از روش هیدروپونیک در کشاورزی می‌توان به امکان پرورش گیاهان در تمام نقاط، بالابردن تراکم در واحد سطح، صرفه‌جویی در مصرف آب، کاهش مشکلات ناشی از وجود آفات و افزایش تولید محصول، اشاره داشت.

اشتغال‌زایی کشت هیدروپونیک نسبت به کشت خاکی گلخانه‌ای در هر هکتار، چهار برابر است. اشتغال‌زایی کشت هیدروپونیک (در صورت تامین منابع آبی) نسبت به کشت دیمی سنتی و آبی سنتی به‌ترتیب هشتاد برابر و هشت برابر است.

جدول‌‌ 9، در مقایسه با جمعیت استان‌ها در سال 1398(جدول شماره 10) ، دورنمایی از فرصت‌های شغلی بالقوه‌ در کشاورزی به‌جز صنایع تبدیلی را در سال 1398 در صورت زیر کشت بردن زمین‌های زراعی استفاده نشده با انواع روش‌های کشت، نشان می‌دهد.

جدول 9: فرصت‌های شغلی (میلیون فرصت‌ شغلی) بالقوه‌ای که می‌توان در کشاورزی به‌جز صنایع تبدیلی ایجاد کرد

	زمین‌های زراعی استفاده نشده
	سیستان و بلوچستان	هرمزگان	بوشهر	خوزستان
گلخانه‌ای کردن	9/2	8/1	2/7	82/25
کشت دیمی سنتی	15/0	09/0	36/0	29/1
کشت آبی سنتی	48/1	9/0	61/3	91/12
هیدروپونیک کردن	8/11	2/7	87/28	29/103

منبع: وزارت جهاد کشاورزی و محاسبات محقق

جدول 10: جمعیت (میلیون نفر) در سال 1398

استان	سیستان و بلوچستان	هرمزگان	بوشهر	خوزستان
جمعیت	98/2	9/1	23/1	88/4

منبع: مرکز آمار ایران

جدول‌‌ 11 در سال 1398، در مقایسه با جمعیت استان‌ها در سال مذکور در جدول 10، دورنمایی از اختلاف فرصت‌های شغلی بالقوه‌ در کشاورزی به‌جز صنایع تبدیلی را در صورت جایگزینی روش‌های نوین کشت به‌جای روش‌های سنتی کشت، نشان می‌دهد.

 

 

جدول 11: اختلاف فرصت‌های شغلی (میلیون نفر) بالقوه‌ای که می‌توان در کشاورزی به جز صنایع تبدیلی ایجاد کرد

استان	سیستان و بلوچستان		هرمزگان	بوشهر		خوزستان
	کشت دیمی سنتی	کشت آبی سنتی	کشت آبی سنتی	کشت دیمی سنتی	کشت آبی سنتی	کشت دیمی سنتی	کشت آبی سنتی
گلخانه‌ای کردن	12/0	3/1	67/0	71/1	49/0	6/4	67/9
هیدروپونیک کردن	51/0	08/9	69/4	12/7	43/3	13/19	67/67

منبع: وزارت جهاد کشاورزی و محاسبات محقق

همچنین، صنایع تبدیلی تکمیلی با تکیه بر توانمندی‌های موجود در روستاها، نقش تعیین‌کننده‌ای در توسعه صنعتی کشاورزی، ارزش افزوده بالای تولیدات فرآوری شده، ارتقای کیفی بسته‌بندی محصولات، فروش راحت‌تر محصولات فرآوری شده، کاهش ضایعات، افزایش مشارکت بومیان، افزایش انسجام و پیوستگی کشاورزان، کاهش بیکاری دوره‌ای و فصلی، کاهش فقر روستایی، جلوگیری از مهاجرت و اشاعه فرهنگ فن‌گرایی در روستاها، خواهند داشت.

اشتغال‌زایی در کشاورزی و صنایع تبدیلی پیرامونش در کشت هیدروپونیک نسبت به کشت خاکی گلخانه‌ای در هر هکتار، 68/6 برابر است. اشتغال‌زایی در کشاورزی و صنایع تبدیلی پیرامونش در کشت هیدروپونیک (در صورت تامین منابع آبی) نسبت به کشت دیمی سنتی و آبی سنتی به‌ترتیب 6/133 و 36/13  برابر است.

جدول‌‌ 12، در مقایسه با جمعیت استان‌ها در سال 1398 در جدول 10، دورنمایی از فرصت‌های شغلی بالقوه‌ در کشاورزی با صنایع تبدیلی پیرامونش را در سال 1398 در صورت زیر کشت بردن زمین‌های زراعی استفاده نشده با انواع روش‌های کشت، نشان می‌دهد.

جدول 12: فرصت‌های شغلی (میلیون فرصت‌) بالقوه‌ای که می‌توان در کشاورزی با صنایع تبدیلی پیرامونش ایجاد کرد

	زمین‌های زراعی استفاده نشده
	سیستان و بلوچستان	هرمزگان	بوشهر	خوزستان
گلخانه‌ای کردن	94/4	3	27/12	12/43
کشت دیمی سنتی	25/0	15/0	6/0	16/2
کشت آبی سنتی	47/2	5/1	03/6	56/21
هیدروپونیک کردن	75/19	02/12	22/48	49/172

منبع: وزارت جهاد کشاورزی و محاسبات محقق

جدول‌‌ 13 در سال 1398، در مقایسه با جمعیت استان‌ها در سال مذکور در جدول 10، دورنمایی از اختلاف فرصت‌های شغلی بالقوه‌ در کشاورزی با صنایع تبدیلی مرتبطش را در صورت جایگزینی روش‌های نوین کشت به‌جای روش‌های سنتی کشت، نشان می‌دهد.

 

 

جدول 13: اختلاف فرصت‌های شغلی (میلیون نفر) بالقوه‌ای که می‌توان در کشاورزی با صنایع تبدیلی مرتبطش ایجاد کرد

استان	سیستان و بلوچستان		هرمزگان	بوشهر		خوزستان
	کشت دیمی سنتی	کشت آبی سنتی	کشت آبی سنتی	کشت دیمی سنتی	کشت آبی سنتی	کشت دیمی سنتی	کشت آبی سنتی
گلخانه‌ای کردن	2/0	17/2	12/1	91/2	82/0	68/7	14/16
هیدروپونیک کردن	85/0	17/15	84/7	89/11	72/5	95/31	113

منبع: وزارت جهاد کشاورزی و محاسبات محقق
 

با توجه به جدول‌های بالا، توجه به ظرفیت‌های بالقوه اشتغال‌ در حوزه کشاورزی می‌تواند انگیزه‌های حرکت به سوی قاچاق را کاسته، تولید و امنیت ملی را تقویت نماید.

با عنایت به نفوذ قاچاقچیان و سودجویان بر مراودات تجاری در چهار استان‌ جنوبی مذکور، و تاثیرات مستقیم آن‌ها بر نابودی تولیدات کشاورزی، لازم است به‌منظور اشتغال‌زایی و استمرار تولید با هدف کاهش قاچاق، حاکمیت مستقیماً محصولات کشاورزان را با نرخی عادلانه و به‌صرفه برای کشاورزان، خریداری نماید. هزینه این عمل، کم‌تر از مبارزه با قاچاق در ایران است. برای این منظور، خرید تضمینی محصولات کشاورزی با تمرکز بر رفع کلیه آسیب‌های خرید تضمینی محصولات کشاورزی، حیاتی است.