به گزارش «نود اقتصادی» این روزها بحث ترجیح دادن تجارت با آمریکا به جای ایران توسط اتحادیه اروپا در رسانه‌های خارجی و داخلی حسابی داغ است. بر این اساس گفته می‌شود حجم تجارت خارجی اتحادیه اروپا با آمریکا ۳۶۶ میلیارد دلار (سال 2016) است که قطعا اروپایی‌ها این میزان تجارت خارجی را به تجارت 5/12 میلیاردی با ایران ترجیح نخواهند داد. اما اگر از این بدیهیات آماری بگذریم، مساله این است که چه میزان از تجارت خارجی ایران با اتحادیه اروپا به سود دو طرف یا به صورت عادلانه برقرار شده است. در این زمینه بررسی داده‌های آماری گمرک ایران نشان می‌دهد طی 10 سال اخیر تجارت خارجی ایران (صادرات و واردات) با اتحادیه اروپا به‌طور نابرابر و البته تحقیرآمیزی به نفع اروپایی‌ها در جریان است. بر این اساس در سال 1386 از مجموع 69.6 میلیارد دلار تجارت خارجی ایران، حدود 17 میلیارد دلار آن با اتحادیه اروپا انجام شده است که این میزان، حدود 24 درصد از کل تجارت خارجی کشور را شامل می‌شد. گرچه تا سال 1388 همچنان میزان تجارت خارجی ایران با اتحادیه اروپا بین 20 تا 23 درصد (بین 15 تا 17 میلیارد دلار) از کل تجارت خارجی کشور را شامل می‌شد، اما بین سال‌های 1388 تا 1394 به نوعی زوال تدریجی تجارت خارجی ایران و اتحادیه اروپا شروع شده است، به‌طوری که میزان تجارت خارجی ایران با اتحادیه اروپا از 24 درصد در سال 1387 (نزدیک به 18 میلیارد دلار) به 9 درصد در سال 1394 (7 میلیارد دلار)، 11 درصد در سال 95 (9.8 میلیارد دلار) و 12 درصد در سال 1396 (12.5 میلیارد دلار) رسیده است که نشان از کاهش 50 درصدی تجارت خارجی ایران طی 10 سال اخیر با این اتحادیه دارد.
اما حجم 12 درصدی مبادلات تجاری ایران با 28 کشور عضو اتحادیه اروپا درحالی است که حجم تجارت خارجی ایران با چند شریک اصلی خود به این شرح است: چین 22 درصد (22.2 میلیارد دلار)، امارات 16.6 درصد (16.8 درصد)، کره جنوبی هشت درصد (بیش از 8 میلیارد دلار) و ترکیه 7.11 درصد (7.2 میلیارد دلار).
مساله به اینجا ختم نمی‌شود؛ بررسی آماری میزان صادرات و واردات ایران با اتحادیه اروپا نیز گواه حقیقتی تلخ است، به‌طوری که در سال 1386 حدود 31 درصد از اقلام وارداتی کشورمان از اتحادیه اروپا تهیه می‌شد که این میزان در سال 1393 به 14 درصد و در سال 1396 به 20 درصد رسیده است، با این حال حجم صادرات غیرنفتی ایران طی 10 سال اخیر در هیچ سالی به دومیلیارد دلار نرسیده و در سال 96 نیز حدود 1.5 میلیارد دلار (فقط 3/3 درصد از کل صادرات ایران) بوده است. این درحالی است که در سال 96 چین 9 میلیارد دلار، امارات 6.7 میلیارد دلار، عراق 6.4 میلیارد دلار، کره جنوبی 4.3 میلیارد دلار، ترکیه 3.9 میلیارد دلار، هند 2.7 و افغانستان نیز 2.7 میلیارد دلار کالای غیرنفتی ایرانی خریده‌اند. با توجه به مولفه‌هایی چون تراز تجاری می‌توان گفت تجارت خارجی ایران با 28 کشور عضو اتحادیه اروپا، بیش از آنکه منطق حاجی‌بازاری داشته باشد، به نوعی تحقیر کالاهای ایرانی است که آوازه آنها چون فرش، پسته، زعفران، خرما و سایر اقلام کشاورزی در جهان پیچیده است.
صادرات کالای ایرانی به اروپا تقریبا هیچ!
نگاهی به آمار صادرات ایران به اتحادیه اروپا طی 10 سال اخیر گواه این حقیقت است که مبادلات تجاری ایران و اتحادیه اروپا کاملا یک‌طرفه و به نفع اروپایی‌ها بوده است، به‌طوری که مجموع صادرات غیرنفتی ایران به 28 کشور عضو اتحادیه اروپا در بهترین شرایط خود به دو میلیارد دلار هم نرسیده است. بر این اساس مجموع صادرات غیرنفتی ایران در سال 1386 حدود 21.2 میلیارد دلار بوده که فقط 1.8 میلیارد دلار آن به 28 عضو اتحادیه اروپا صادر شده است. این روند در سال‌های بعد نیز ادامه داشته و جز در سال 1389 با 1.9 میلیارد دلار، صادرات غیرنفتی ایران به اتحادیه اروپا هیچ گاه به دو میلیارد دلار نرسیده است. بررسی تحولات حوزه صادرات کالاهای غیرنفتی ایران به اتحادیه اروپا نشان می‌دهد مجموع صادرات ایران به اتحادیه در سال 1386، 1387 و 1388 حدود هفت تا هشت درصد از کل صادرات غیرنفتی ایران را شامل می‌شد که در سال 1389 به 5.7 درصد و از سال 1390 تا 1396 همواره کمتر از چهار درصد بوده است.
بر این اساس در سال 1396 از مجموع حدود 47 میلیارد دلاری صادرات ایران، تنها 1.5 میلیارد دلار (3/3 درصد از کل صادراتی غیرنفتی ایران) آن به کل اتحادیه اروپا صادر شده است که اگر این میزان را با صادرات 9 میلیاردی ایران به چین، صادرات 6.7 میلیاردی ایران به امارات، صادرات 6.4 میلیاردی ایران به عراق، صادرات 4.3 میلیاردی ایران به کره جنوبی، صادرات 3.9 میلیاردی ایران به ترکیه، صادرات 2.7 میلیاردی ایران به هند و همچنین صادرات 2.7 میلیاردی ایران به افغانستان مقایسه کنیم، نه‌تنها رقمی بسیار ناچیز است، بلکه با توجه به نوعی تحقیر کالاهای باکیفیت ایرانی نیز هست.
برجام جان تازه‌ای به واردات از اروپا داد
بررسی داده‌های گمرک ایران طی 10 سال اخیر نشان می‌دهد کل واردات ایران در سال 1386 حدود 48.4 میلیارد دلار بوده که 31 درصد آن (15.2 میلیارد دلار) از اتحادیه اروپا وارد شده است. همچنین روند مبادلات ایران و اتحادیه اروپا نشان می‌دهد طی 10 سال اخیر ایران با جایگزینی بازارهای دیگری چون چین، امارات، ترکیه، هند، روسیه و... تا حدودی از وابستگی به واردات کالاهای اتحادیه اروپا کاسته است، به‌طوری که سهم واردات کشورمان از اتحادیه از 31 درصد (15.2 میلیارد دلار) در سال 1386 به 20 درصد ( 11 میلیارد دلار) در سال 1396 کاهش یافته است.
بر این اساس بیشترین میزان واردات ایران در بین سال‌های 1386 تا 88 (بین 21 تا 31 درصد) و کمترین میزان آن در سال‌های 1391 تا 1394 بوده است، به‌طوری که میزان واردات ایران از 16 میلیارد دلار در سال 1387 به حدود 6 تا هفت میلیارد دلار در سه سال 1392، 1393 و 1394 رسیده بود که در پسابرجام این میزان در سال 1395 به 8.2 میلیارد دلار و در سال 1396 نیز به حدود 11 میلیارد دلار رسیده است.
به هر حال آمارهای گمرک ایران نشان می‌دهد مجموع واردات ایران از 28 عضو اتحادیه اروپا در بهترین حالت خود 31 درصد (سال 1386) و در کمترین حالت خود به 14 درصد در سال 1393 و در سال 1396 نیز حدود 20 درصد از مجموع کل واردات ایران از 28 کشور عضو اتحادیه اروپا وارد شده است. این درحالی است که در سال 1396 حدود 24 درصد از اقلام مورد نیاز ایران از چین و 19 درصد آن از امارات وارد شده است.
استفاده از فرصت پیش‌رو برای کاهش اثرات تحریم
عضو هیات علمی دانشکده اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی تهران گفت: «ماندن در برجام و پایبندی اروپا به تعهداتش، پس از خروج آمریکا از برجام، بعید به نظر می‌رسد چراکه منافع اقتصادی اروپا چه در نظام بانکی و چه از نظر نفت و سایر انرژی‌ها، با خروج اروپا از برجام بیشتر تامین می‌شود.»
به گفته هادی زنوز، مراودات سنگینی که میان اروپا و آمریکا وجود دارد، به هیچ‌وجه قابل قیاس با حجم مراودات اروپا با ایران نیست. از این رو تحریم‌های آمریکا منافع اروپا را به خطر می‌اندازد و همین موضوع انگیزه ماندن اروپا در برجام را به‌شدت کاهش می‌دهد.
وی افزود: «علاوه‌بر موارد فوق، دولت‌های اروپایی نمی‌‌توانند شرکت‌های اروپایی را مجبور به برقراری تعاملات اقتصادی با شرکت‌های ایرانی کنند. شرکت‌های خارجی منافع خود را دنبال می‌کنند و منافع آنها ایجاب می‌کند که ریسک‌گریز باشند، بنابراین اگر کوچک‌ترین تردیدی در آسیب رسیدن به منافع‌شان در صورت خروج از برجام داشته باشند، لحظه‌ای برای خروج از برجام درنگ نخواهند کرد.»
وی در مورد خروج اروپا از برجام و تبعات آن بر اقتصاد ایران نیز گفت: «در صورت پایبندی یا عدم پایبندی اروپا به برجام، آنچه مسلم است کاهش 700 تا 900 میلیون بشکه نفت صادراتی کشور ظرف 6 ماه آینده است. به عبارت دیگر، با توجه به اینکه دولت خروج آمریکا از برجام را پیش‌بینی می‌کرد، کاهش ذخایر نفتی و افزایش صادرات را هدف‌گذاری کرد. بنابراین در 6 ماه آینده باید از فرصت افزایش قیمت نفت برای افزایش درآمدهای نفتی استفاده کرد.
زنوز معتقد است که در صورت افزایش صادرات نفت در 6 ماه آینده، شاید بتوان اثرات تحریم را تا یک سال کاهش داد، با این وجود شکی نیست که حضور بسیاری از شرکت‌های خارجی در ایران منتفی خواهد شد. بنابراین باید تا پیش از بسته شدن دروازه‌های صادراتی کشور، برنامه‌ریزی دقیقی برای برون‌رفت از بحران‌های اقتصادی اندیشیده شود.
