به گزارش «نسیم»، دو سال از فعالیت دولت یازدهم می‌گذرد و همواره در طول این مدت یکی از موضوعاتی که در خرداد ماه هرسال توسط جریانی خاص در وزارت نفت و به دلایل مشخص در صدر اخبار برخی از رسانه ها قرار می گیرد موضوع سوآپ نفت خام است.
موضوع سوآپ و توقف آن در دولت گذشته آن قدر برای این افراد جذاب است که در برخی از مواقع جریمه ناچیزش با نرخ دلار و ریال در مقابل جریمه هنگفتی که از قرارداد کرسنت برجای مانده است،قرار می‌گیرد.
به هرحال برای آنکه دیگر این افراد نتوانند در مورد آنچه که در گذشته به عنوان سوآپ نفت رخ می داد، موج سواری کنند با جلیل سالاری یکی از آگاهان در نحوه فعالیت سوآپ و چگونگی انجام آن گفت‌وگو کردیم که در ادامه متن این گفت‌وگو را ملاحظه می کنید.
برخی از کارشناسان معتقدند آنچه که در قالب طرح سوآپ نفت خام مدتها در دستور کار دولت هشتم قرار داشت را نمی توان به عنوان عملیات سواپ واقعی نامید و حتی صحبتهای مختلفی در این زمینه مطرح شده است. به نظر شما اصل طرحی که مدتی توسط مسئولان اسبق نفت انجام می شد، را می توان سوآپ نامید؟
سالاری: در همین ابتدا باید گفت آنچه که مدتها در قالب سوآپ نفت خام انجام می شد، در واقع یک طرح غیرکارشناسی بود و تنها می توان آن را یک بیزینس نامید، زیرا اصلا یک نگاه درازمدت به پروژه طرح انتقال نفت کشورهای حاشیه دریای خزر CROS مطرح نشد.
در این پروژه اهدافی مشخص شد و مهمترین هدف آن بود که نفت حوزه خزر به پالایشگاه‌های شمالی کشور که شامل تهران و تبریز می شود بیاید و کار فراورش در این پالایشگاه ها بر اساس نفت آسیای میانه انجام شود.
طراحی این پالایشگاه‌ها بر اساس نفت میادین اهواز،آسماری طراحی شده بود و در واقع باید یک نفت خامی از آسیای میانه می‌آمد که منطبق با نفت خام اهواز و آسماری باشد.
اما براساس اسناد موجود که در ادامه به آنها اشاره می شود نفت خامی که از آسیای میانه وارد ایران شد از نظر کیفی با طراحی این دو پالایشگاه متغیر بود به همین دلیل باید یک ترکیبی درست می‌شد که نفت خام آسیای میانه بتواند جایگزین نفت خام اهواز، آسماری شود، به گونه‌ای که ظرفیت پالایشگاه ها و مشخصات فراورده تغییر نکند و از طرف دیگر میزان تولید فراورده بنزین و گازوئیل نیز افزایش پیدا کند.
ولی باید گفت نفت خام‌هایی که از آسیای میانه می‌آمد همه آنها نفت خام‌هایی بود که دارای مرکاپتان (ترکیبات گوگرددار که موجب افزایش آلایندگی می شود) بالا بود و از طرفی مشخصات کیفی نداشت.
به همین دلیل مسئولان اسبق با دیدن چنین وضعیتی تصمیم گرفتند پروژه را در 2 بخش CROS و CROS پلاس تعریف کنند که براین اساس تصمیمی گرفته شد نفت CROS پلاس بیاید و از طرف دیگر در پالایشگاه‌های تهران و تبریز نیز تغییراتی صورت پذیرد و یکسری واحدهای جدید نیز اضافه شود تا بتوان این نفت را فراورش کرد.
این تغییرات شامل چه مواردی بود و آیا اصلا این تغییرات رخ داد؟
سالاری: بله. تغییرات صورت گرفت اما بسیار جزئی بود. در سال 78 تصمیم گرفته شد تا تغییرات انجام شود که این تغییرات شامل ایجاد یک تأسیسات در نکا و احداث یک خط لوله انتقال جدید در کنار خط انتقال قبلی بود احداث این پروژه ها نیز فازبندی شده بود که فاز اول این تغییرات در سال 83 به میزان ظرفیت 10 هزار بشکه به بهره‌برداری رسید، اما تغییراتی در پالایشگاه ها رخ نداد.
ظرفیت کل طرح چه قدر بود؟
سالاری: همان طور که گفتم این طرح فازبندی شده بود اما در کل ظرفیت این طرح 500 هزار بشکه بود، که شامل تغییرات در پالایشگاه‌ها، احداث تأسیسات جدید و احداث تلمبه‌خانه در نکا، احداث 13 اسکله نیز در دستور کار قرار گرفت و از طرف دیگر 3 فروند کشتی 60 هزار بشکه‌ای پیش‌بینی شده بود که صدرا وظیفه تامین آن را بر عهده داشت. اما با تمام این هزینه هایی که پیش بینی شده بود، طرح سوآپ نفت خام با شکست مواجه شد.
دلیل شکست طرح چه بود؟
سالاری: اول اینکه طرح معاوضه نفت خام را به شرکت نیکو سپردند و این شرکت نیروی تخصصی برای این فعالیت نداشت و در همان ابتدا نفت خام‌هایی را وارد کرد که اصلاً نفت خام نبود و هرچیز سیاه را فکر می‌کردند، نفت خام است. مثلا نفت خامی را وارد کردند که 5 درصد آب نمک داشت به طور شفاف بگویم که آب نمک می‌خریدیم و به ازای آن نفت خام سبک ایران را تحویل می‌دادیم.
از همان ابتدا که طرح سوآپ پیش آمد مسائل دیگری نیز مطرح شد مثلاً قرار بود یک واحد تاپینگ در نکا احداث شود و مواد نفت خام وارداتی استحصال شود و با خط لوله به پالایشگاه‌ها منتقل شود و واحدهای بنزین‌سازی جدید ر پالایشگاه احداث کرده و آن را تبدیل به بنزین کنیم و از طرف دیگر نفت کوره را نیز به نیروگاه نکا بدهیم، اما در نهایت اتفاق دیگری رخ داد.
در سال 83 تصمیم گرفته شد تا نفت خام هایی به ایران بیاید که در واقع این نفت خام ها رویایی بود مثلاً یک گزینه این بود که همه نفت خام‌های آذربایجان (آذری لایت) به طور 100 درصد بیاید زیرا نفت خام آذربایجان با ساختار پالایشگاه‌های تهران و تبریز مطابقت داشت. اما یک حالت دیگر این بود که 50 درصد نفت خام‌ها از میدان تنگیز قزاقستان و 50 درصد از میدان کالامکاس باشد.
گزینه دیگر این بود که 25 درصد از تنگیز، 50 درصد اهواز و 25 درصد از چلیکن ترکمنستان باشد و گزینه دیگر 25 درصد اهواز، 25 درصد چلیکن، 25 درصد تنگیز و 25 درصد کالامکاس باشد اما از همان اول تا آخرین روز که این طرح متوقف شد هیچ کدام از این سناریوها اجرایی نشدند.
و نفت خام هایی به کشور وارد شد که با شرایط طراحی پالایشگاه تطبیق نداشت. بنابراین کمیته بررسی کیفیت نفت خام‌های وارداتی در وزارت نفت شکل گرفت و این کمیته در 83/5/21 به طور رسمی اعلام کردند نفت خام‌هایی که وارد کشور می‌شود همگی مشکل دارد.
و آن قدر مشکل حاد بود که به دلیل کیفیت بسیار بد نفت خام وارداتی در زمستان این نفت در خط لوله ماسید و برای آنکه بتوان خط لوله را احیا کرد، میلیون ها لیتر گازوئیل به خط لوله تزریق شد و برای آنکه دیگر این مشکل ایجاد نشود میعانات گازی خانگیران را به منطقه می آوردند و با ترکیب با آن نفت که معلوم نبود، واقعاً نفت خام است و به خط لوله می‌فرستادند، تا خط لوله دیگر دچار مشکل نشود.
هزینه طرح چگونه تامین می‌شد؟
این پروژه قرار بود، فاینانس‌اش خودگردان باشد و از محل سوآپ‌فی که 3 دلار پیش‌بینی کرده بودند هزینه و درآمد پوشش داده شود. اما همانطور که گفتم سوآپ واقعی رخ نداد و نفت خام‌هایی وارد شد که مشکل داشت.
عده‌ای خوش خیال رفتند و دفتری در آلماتی قزاقزستان باز کردند، تا این نفت رویایی خودشان را وارد کشور کنند و پیش خود گفتند، یک خط لوله احداث می‌کنیم و نفت خام را از قزاقزستان وارد می‌کنیم، اما نمی‌دانستند، اگر قرار است نفت خام مرغوب قزاقزستان را وارد کنیم، از همان ابتدا باید در تولید مشارکت داشته باشیم.
مکانیزم سوآپی که آنها در نظر گرفته بودند، با واقعیت منطبق نبود به عنوان مثال در سوآپ نمی‌توان گفت همیشه سوآپ فی یک عدد ثابت است و معادله همیشه ثابت است.
بنابر این ما نه در میادین اسیای میانه مشارکت داشتیم تا بتوان سواپ واقعی را اجرایی کرد و نه آن ظرفیت طراحی شده خط لوله انتقال و تاسیساتی که احداث شده بود، محقق شد.
در بهترین حالت و با این شرایط که شما گفتید چه مقدار نفت خام وارد کشور شد؟
سالاری: در بهترین حالت 60 هزار بشکه نفت وارد کردیم که 15 درصد خط لوله همیشه اشغال بود و مابقی خط لوله بلا استفاده بود و هزینه‌های زیادی را به بار آورد و از طرفی بخشی از نفت خام وارداتی به میزان 4 یا 5 هزار بشکه در روز از طریق راه‌آهن به پالایشگاه تهران منتقل می‌شد.
شما گفتید کارگروهی برای تشخیص نفت وارداتی به ایران تشکیل شد این کارگروه شامل کدام بخش ها بود و نظرشان در مورد نفت خام وارداتی چه بود؟
سالاری: این کارگروه متشکل از پژوهشگاه صنعت نفت، شرکت ملی پالایش و پخش، شرکت خطوط لوله بود که اعلام کردند این نفت خام دارای آب و رسوبات بالایی است و در آن ترکیباتی وجود دارد که در دمای 900 درجه قابل سوختن است و در اصل این‌ها مواد نفتی نیست و یک سری آلودگی های فلزی است که ناشی از ذخیره‌سازی در میادین است و همچنین دارای مواد افزودنی است، چون پایداری پایینی دارند کیفیت نفت خام بسیار بد است و همچنین مرکاپتان آن نیز بالاست و در نهایت با استاندارد پالایشگاه و با استاندارد پالایش و پخش نیز منطبق نیست، اما با تمام این شرایط باید گفت در آن سال ها بنزین و گازوئیل از این نفت خام تولید و عرضه می‌شد.
چرا برای شرکت وارد کننده نفت خام چارچوبی را طراحی نکردند که حتما باید نفت خام وارداتی دارای مشخصاتی با استاندارد پالایش و پخش باشد و چرا با این شرکت محکم تر برخورد نشد. مثلا جریمه ای در نظر گرفته نشد؟
سالاری: همانطور که گفتم در ابتدا جدولی برایش طراحی شد که حتما این نفت خام ها را وارد کشور کند، اما به محض آنکه دیدند شرکت وارد کننده نمی تواند به این چارچوب ها پایبند باشد از آن عدول کردند به همین دلیل تصمیم گرفتند یک سری مشوق برای شرکت نیکو بگذارند که این شرکت بتواند در بازار نفت ورود کند.
به همین دلیل در سال 87 جلسات ماهانه تشکیل می‌شد و مدیرعامل وقت شرکت ملی نفت ایران اعلام می کرد برای آنکه بتوان به واردات 300 هزار بشکه نفت خام دسترسی پیدا کنیم تغییراتی را لحاظ کنیم مثلا ایجاد مشوق برای شرکت نیکو تا بتواند نفت خام سبک را وارد کند و دوره بازپرداخت 180 روزه شد، اما با تمام این مشوق‌ها شرکت نیکو اعلام می کند این کار برای من صرفه اقتصادی ندارد، اما دوباره مصوبه دیگری داده می‌شود تا همین عملیات به اصطلاح سوآپ را حفظ کنند، زیرا اگر این عملیات به هم می‌خورد کلی سر و صدا ایجاد می‌شد که چرا این همه هزینه صرف شده است و سودی در آن وجود ندارد.
مثلا در سال 88 مشوقی به نیکو دادند، به عنوان حق معاوضه تا 50 سنت برای هر بشکه و اعلام کردند اگر نفت خام سبک‌تر از نفت خام ایران بیاورد به ازای هر API، به میزان 20 سنت پاداش در نظر گرفته شد و حتی از استاندارد ها نیز عدول کردند و گفتند اشکالی ندارد که عدم تطابق در این نفت با ساختار پالایشگاه وجود داشته باشد و بعد 3 دلار سوآپ‌فی را نیز کنار گذاشتند و تخفیف ها متعددی را نیز برای واردات نفت خام در نظر گرفتند تا شرکت نیکو بتواند حد اقل از 50 رصد ظرفیت خط استفاده کند، اما با تمام این شرایط این شرکت نتوانست بیش از 40 تا 50 هزار بشکه نفت خام وارد کشور کند.
فارس: عدول از استانداردها مشکلی را برای پالایشگاه ها ایجاد نکرد؟
بله. بارها پالایشگاه دچار مشکل شده است، اولاً آزمایشگاهی در نکا نبود و در آنجا نمونه‌برداری به درستی صورت نمی‌گرفت و آزمایش‌هایی که خارج از کشور تحویل می‌داد دارای مشخصات کامل نبود، به طوری که در آن برگه آزمایش‌ها هم نشان می‌داد نمک بسیار بالایی دارد و این موضوع بارها پالایشگاه را دچار توقف کرد و ضرر و زیان‌هایی را به پالایشگاه وارد کرد و حتی مدیران وقت پالایشگاه مرتب نامه می‌نوشتند که این نفت خام وارداتی باعث می‌شود که پالایشگاه از مدار تولید خارج شود و حتی کیفیت فراورده ها به شدت پایین آمد و در نهایت در نکا یک آزمایشگاه احداث شد و در آنجا آزمون‌های اولیه از نفت وارداتی گرفته می‌شد و اداره نظارت نیز در پی آن اعلام کرد، این محموله‌ها با تمام مصوباتی که ما در مجموعه نفت داریم مغایرت دارد و شرکت نیکو خلاف مصوبه این نفت خام‌ها را وارد کرده است و گاهی بدون اطلاع هر نفت خامی که به دستش می‌رسید، وارد کشور می‌کرد.
چرا مجموعه صنعت نفت ضمانتنامه‌ای دریافت نکرد که حتما نفت خام وارداتی باید منطبق با استاندارد پالایش و پخش باشد؟
سالاری: پس از آنکه پالایشگاه ها دچار ضرر و زیان هنگفت شدند به شرکت نفت اعلام شد، باید در متن قرارداد تضمین‌نامه‌ای را بیاوری که مشخص شود، حتما آن نفت که مدنظر است وارد می شود.
با تمام این تفاسیر که شما مطرح کردید عده ای معتقد هستند انجام عملیات سوآپ برای کشور سودآور بود و وزیر اسبق نفت با توقف سوآپ جلوی این سودآوری را گرفت
سالاری: خب این عده که می گویند عملیات سوآپ سودآور بوده است، الان بگویند این پول در کدام حساب است پالایشگاه‌ها که زیان کرده‌اند و سود نکردند. آنها بیایند بگویند این سود در کدام عملیات حسابداری ثبت شده است. بگویند این 3 دلار سوآپ‌فی کجا رفته است.
فارس: شما در بخشی از صحبتهایتان به ثابت بودن سوآپ فی اشاره کرده و گفتید در سوآپ واقعی نمی توان سوآپ فی را ثابت در نظر گرفت لطفا در این خصوص بیشتر توضیح دهید
سالاری: فرآیند سوآپ نمی تواند با یک سوآپ فی ثابت در نظر گرفته شود و درعمل انچه که در این سال ها رخ می داد سوآپ نبود و خرید و فروش نفت خام بود.
در فرایند سوآپ عملاً باید نفت خام را با 30 شاخص کیفیت و هزینه حمل قیمت‌گذاری کنیم، زیرا هر نفت خام در بازارهای مختلف قیمت‌های متفاوت دارد و این نیست که فقط یک مسیر طراحی کنیم و بگوییم فقط از این مسیر سوآپ صورت می‌گیرد.همچنین قیمت نفت که هر روز ثابت نیست که بگوییم سوآپ فی نیز ثابت است.
با توجه به اینکه چشم انداز عملیات سوآپ 500 هزار بشکه در نظر گرفته شد آیا پایانه نکار دارای چنین ظرفیتی بود؟
سالاری: خیر. در نکا فقط کشتی‌های 5 هزار تنی می توانند رفت و آمد کنند، بنابراین چند کشتی 5 هزار تنی باید رفت و آمد می‌کردند تا 500 هزار بشکه نفت خام به کشور وارد شود و آیا امکان دارد که 500 هزار بشکه نفت خام بیاید و در نکا تخلیه شود و هر روز این خط لوله 500 هزار بشکه‌ای به طور مستمر کار کند. آیا در آن طرف نیز ذخیره 500 هزار بشکه‌ای وجود دارد که یک کشتی برود و 500 هزار بشکه نفت خام را بارگیری کند.
با این شرایط فرض کنیم که 500 هزار بشکه هم ذخیره وجود داشته باشد، آیا چنین کشتی در آنجا وجود دارد که بتواند نفت را بارگیری کند.
باید گفت ظرفیت کشتی ها 5 هزار تن و یا 11 هزار تنی هستند بنابراین 56 کشتی نیاز بود، تا به طور مداوم در رفت و آمد باشند، تا بتوان این 500 هزار بشکه را به کشور وارد کنند.
بنابر این مطالعه و طرح از اساس ایراد داشت. اگر می‌رفتند و در میدان مشارکت می‌کردند و یا ظرفیتی از میدان را خریداری کرده بودند، قضیه فرق داشت و آنگاه می توان گفت سوآپ رخ داده است.
موضوع مهم در انجام این فعالیت خصوصی سازی پالایشگاه ها و طرح بهینه سازی است به طوری که با اجرای این طرح انجام سوآپ نفت دیگر صرفه نخواهد داشت، آیا شما این موضوع را تصدیق می کنید؟
سالاری: بله این یک پارادوکس بزرگ است وقتی از سال 86 پالایشگاه‌ها به سمت خصوصی شدن حرکت کردند و اکنون قیمت خوراک با 5 درصد تخفیف داده شد، آیا این پالایشگاه حاضر است نفتی را که اصلا مرعوبیت ندارد و مشکل‌ساز است را با قیمت فوب خلیج فارس خریداری کند.
بنابر این در این طرح اصلاً این تغییرات دیده نشده و طرح خیلی رویایی بود و با این کار تمام طرح‌های کیفی‌سازی متوقف شد.
ماجرای نامه شما به وزیر نفت در خصوص علل توقف سوآپ نفت خام چیست ؟
سالاری: عده ای سال گذشته بحث‌هایی را مطرح کردند که برخی افراد در این فرآیند به اصطلاح سوآپ خللی وارد کردند و پروژه را متوقف کردند، بنابراین نامه ای با مستندات بسیار زیاد نوشتم خطاب به وزیر نفت آقای زنگنه که این پروژه از اساس مشکل داشت و گفتم این طرح یکسری نقاط ضعف و قوت دارد و انتظار داریم که دیگر کار آزمون و خطا صورت نگیرد و مستندات را ارائه کردیم به وزیر نفت، بعد از آن بحث‌هایی زیادی شد و امور بین‌الملل نفت اعلام کرد اگر بحث سوآپ اقتصادی باشد ما وارد می‌شویم و دیگر شرکت نیکو در این پروژه فعال نخواهد بود.
در پایان اگر صحبتی باقی مانده است بفرمایید؟
سالاری: دوباره تاکید می کنم این موضوع نشان می‌دهد که خیلی رویایی به مسئله سوآپ نگاه شده است اگر آقایان به جای این همه هزینه پالایشگاهی در شمال کشور احداث می کردند و اگر نفت خامی وجود داشت آن را در این پالایشگاه تصفیه می کردند، امروز دیگر نیازی نبود فراورده از نقاط مختلف کشور به خطه شمال بیاید و در آنجا عرضه شود.
