بازیگران کوچک در بازی بزرگ

اقتصاد اقتصاد کلان

چهارشنبه ۳۰ خرداد ۱۴۰۳ - ۱۶:۴۲

بازیگران کوچک در بازی بزرگ

ورود افغانستان، عراق و برخی از دیگر بازیگران کوچک خاورمیانه به صحنه نبرد کریدوری در سال 2024 میلادی، خبر از سرعت گرفتن تحولات ژئوپلیتیک در این بخش از جهان می‌دهد.

مقدمه

وقتی درباره جنگ کریدورها در جهان بحث می‌شود، کانون آن در خاورمیانه است. جایی که نقطه اتصال آسیا به اروپا و آفریقاست و محور جدال قدرت‌های در حال ظهور با ابرقدرت فعلی و قدرت‌های منطقه‌ای است. آمریکا در حالی با کمک هند و برخی از کشورهای عربی به دنبال اتصال خاورمیانه و خلیج فارس به اروپا هستند که در مقابل طرح I2U2 که متعلق به این گروه از کشورهاست، طرح کمربند- جاده چین وجود دارد. طرحی که با بیش از 1.3 تریلیون دلار از حدود یک دهه قبل سودای تشکیل دوباره امپراتوری راه‌پایه چین را دارد. اما فروپاشی دولت افغانستان در سال 2021، ظهور و تداوم جنگ اوکراین، بروز تنش‌ها در قفقاز در کنار شکل‌گیری سطح جدیدی از تنش، درگیری و جنگ در فلسطین اشغالی همه موجب شده است تا کمربند-جاده که ابتکار چینی‌ها برای دستیابی به بازار بزرگ اروپا بود، ناکام بماند. خیال توسعه اما دست از سر ملل خاورمیانه برنمی‌دارد. بسیاری از کشورهای کوچک و بزرگ منطقه در پی رقم زدن توسعه از مسیر تحول زیرساختی و نقش‌آفرینی در طرح‌های کریدوری هستند. روندی که نمود عینی آن در سرمایه‌گذار هنگفت کشورها در طرح‌های زیرساختی منطقه مشهود است. امروز به جز امارات متحده عربی که مدت‌هاست هاب تجاری منطقه به شمار می‌رود، قطر، عربستان سعودی، عراق، کویت، بحرین و عمان منابع چشمگیری را صرف طرح‌های بلندپروازانه برای توسعه زیرساخت‌های بندری، جاده‌ای و بارگیری می‌کنند تا با ارتقا کیفیت توان لجستیکی خود، سهمی از بازی بزرگی که درگرفته ببرند. این در حالی است که ایران، هند، چین، ترکیه، ترکمنستان، گرجستان، افغانستان، پاکستان، روسیه و آذربایجان نیز از جمله کشورهایی هستند که با آهنگی پرنوسان خود را به این بازی تحمیل کرده‌اند. امروز در خاورمیانه دو جریان «منطقه‌گرایی و مهار تنش‌های متعدد» و «تمایل به مشارکت فراگیر در تجارت جهانی» در حال زورآزمایی عیان هستند. این بین سرمایه‌گذاری‌های هنگفت زیرساختی به عنوان بخشی از تلاش بازیگران قاعده‌پذیر در راستای تغییر مدل بازی در خاورمیانه سروصدای بسیاری به پا کرده است. مدلی که به نوشته مجله الکترونیکی Construction Business News هدف خود را اثرگذاری عمیق جهان عرب بر تجارت دریایی انتخاب کرده است. در ادامه سعی خواهد شد از ابعاد این تحول و اهمیت راهبردی این اتفاق در شکل‌دهی به چشم‌انداز امنیتی، اقتصادی و ژئوپلیتیک منطقه بحث شود.

راه‌های افتخار

سرمایه‌گذاری کشورهای خاورمیانه روی مزیت‌های خود برای نقش‌آفرینی در کریدورهای بین‌المللی، روند جدیدی است که حضور در نقشه همکاری بین‌المللی یا جهانی را برای آنها تضمین می‌کند. به همین منظور نیز کشورهای مختلف سعی در تسهیل تامین مالی پروژه‌های مرتبط با این کریدورها دارند. در طرح جاده توسعه که از مسیر عراق، کالاها به ترکیه و سپس اروپا می‌رسند، 20 میلیارد دلار صرف خواهد شد که بخش اعظم آن توسط دو دولت عراق و ترکیه تامین می‌گردد. امارات نیز یک بسته 35 میلیارد دلاری برای تحول کامل زیرساخت‌های مسافرتی، بارگیری و بندری خود تا سال 2035 تدارک دیده است که عمده آن به منطقه استراتژیک جبل‌علی تزریق می‌شود. در کنار این اقدامات، فعالیت‌های گسترده عمان در منطقه آزاد اقتصادی صحار که به یک سرمایه‌گذاری 28 میلیارد دلاری در زیرساخت‌های این منطقه منتج شده، تزریق 25 میلیارد دلار منابع مالی از چین به بندر گوادر پاکستان، و یا طرح توسعه راه استراتژیک i2u2 که هند را از مسیر کشورهای حاشیه خلیج فارس به سرزمین‌های اشغالی و سپس اروپا متصل می‌کند، از جمله مواردی هستند که با راهبری دولت‌ها و همکاری بخش‌ خصوصی یک نبرد تمام‌عیار در خاورمیانه را برای کشاندن کریدورها به درون مرزهای کشورها شکل داده است. نگاهی به تحرکات هر یک از این کشورها در این زمینه جالب توجه است.

منطقه آزاد اقتصادی صحار

با وسعتی معادل 4500 هکتار و سرمایه‌ای بالغ بر 28 میلیارد دلار، ساحل خالی از سکنه صحار (Sohar) به یک هاب کسب‌و‌کار در منطقه بدل خواهد شد. توسعه فرودگاه و شهرک فرودگاهی، ایجاد یک مجموعه اسکله و بندر راهبردی، تغییر کلیه زیرساخت‌های اداری منطقه به انواع هوشمند، آنلاین و تعاملی در کنار ایجاد حجم عظیمی از امتیازات اقتصادی و معافیت‌های مالیاتی موجب شده تا صحار به مقصد جدید صنعتگران، سرمایه‌گذاران و تجار بدل شود. از جمله شرکای مشهور عمان در این تحول زیرساختی می‌توان به وله، توتال و... اشاره کرد. به این ترتیب بند صحار قرار است پس از تکمیل به شبکه جهانی بنادر متصل در آمستردام هلند، پروتو برزیل، آدانی هند و ... بپیوندد. با عنایت به چنین نگرشی، منطقه آزاد صحار عمان نرخ‌های رقابتی خود را برای مشاغلی که به دنبال دریافت مجوز تجارت عمومی (GTL) هستند، گسترش داده و ابتکاری را برای تشویق شرکت‌های بین‌المللی جهت استقرار در این ناحیه و استفاده از مزایای حمایتی آن به کار گرفته است.

به موجب طرح ساختاری منطقه صحار، شرکت‌های علاقمند به حضور در این منطقه می‌توانند تا 50 درصد در هزینه‌های ثابت صرفه‌جویی کنند ضمن اینکه با استفاده از پورتال الکترونیکی مدرنی که صدور تمام مجوزهای مورد نیاز را تضمین می‌کند، بلافاصله تجارت را شروع کنند. عمان به همه تجار علاقمند به فعالیت در صحار وعده داده همه سرمایه‌گذاران را از مالیات بر درآمد شخصی، عوارض واردات و نیز حقوق صادرات مجدد معاف کند و مالیات شرکت‌های فعال در منطقه را نیز تا 25 سال بدون نیاز به تزریق حداقل سرمایه اعمال کند. طبق اسناد رسمی سرمایه‌گذاری منطقه اقتصادی صحار، کسب‌وکارهایی که به دنبال تثبیت جایگاه خود هستند، می‌توانند از طریق پارک‌ فناوری این منطقه، مزیت استفاده ارزان از فضای اداری-تجاری منطقه را به مدت سه سال کسب کنند. موضوعی که به کاهش ۱۵ تا ۴۰ درصدی نرخ‌های اجاره دفتر اداری منجر می‌شود.

در همین حال، این مشارکت به کسب و کارها امکان دسترسی به فضای اتاق جلسه با اینترنت پرسرعت و خدمات شهری را با یک هزینه مناسب سالانه ارائه می‌دهد. به مدد این بسته مشوق و توسعه کیفی زیرساخت‌های سرمایه‌گذاری، منطقه آزاد صحار تاکنون توانسته سرمایه‌گذاری‌هایی را از بخش‌های مختلف از جمله خودروسازی، فلزات خاص (وانادیم و نیوبیم)، پلیمر و مواد شیمیایی جذب کند. چنین صنایعی همگی از مسیرهای مناسب و سیستم حمل و نقل استثنایی بهره‌‎مند شده و به دروازه تجاری کشورهای همسایه و فراتر از آن بدل می‌شوند. بندر و منطقه آزاد صحار بر اساس موقعیت استراتژیک و مزایای قابل توجه، خود را به عنوان یک مرکز لجستیک کلیدی که متعهد به توسعه پایدار و فناوری پیشرفته است، معرفی کرده و به بازیگری با پتانسیل مناسب در شبکه لجستیکی منطقه و جهان بدل شده است؛ به شکلی که عمان خود را مهمترین بازیگر عرصه لجستیک خودرو طی سالیان آتی می‌داند و در همین راستا نیز قراردادهای بزرگی با خودروسازان و گروه‌های سرمایه‌گذاری مشهور نظیر گروه خاورمیانه (SFZ) عقد کرده است.

بندر فاو عراق

اخیرا با پادرمیانی رجب‌طیب اردوغان -رییس‌جمهور ترکیه- و محمد شیاع السودانی -نخست‌وزیر عراق- طرحی در دستور کار همسایگان ایران قرار گرفته که از نظر زیرساختی ایران را در موضع ضعف قرار می‌دهد. این طرح که به امضای مقامات عراق، ترکیه، قطر و امارات متحده عربی رسیده، یادداشت تفاهم چهار جانبه‌ای را در بغداد امضا کردند که نشان‌دهنده یک جهش عظیم به جلو برای پروژه جاده توسعه است. این تلاش بلندپروازانه با هدف تقویت اتصال مسیرهای ارتباطی و تجارت در خاورمیانه شکل گرفته و با ایجاد شبکه‌های راه‌آهن و بزرگراه از بندر بزرگ فاو بصره تا اروپا، عبور کالا، بار و مسافر از شهرهای کلیدی عراق به سمت ترکیه و سپس اروپا را هدف گرفته است. پیش‌بینی عموم تحلیلگران منطقه‌ای این است که پروژه «جاده توسعه» بالاتر از ابتکار کمربند-جاده یا کریدور i2u2، مسیر تاسیس شبکه گسترده بصره-موصل-استانبول-اروپا را باز و تجارت منطقه‌ای را متحول سازد. این مسیر که توسط شرکت ایتالیایی PEG Infrastructure طراحی و با کمک گروه کره‌ای دوو ساخته می‌شود، پس از موصل از طریق اواکوی وارد ترکیه شده و به ایتالیا، اسپانیا، فرانسه و آلمان دسترسی پیدا می‌کند. پس از تکمیل، زیرساخت جاده‌ای و راه‌آهن به طول 1200 کیلومتر، به عنوان یک مجرای مهم بین مرز ترکیه و بندر مرسین عمل کرده و شاهراهی تجاری به اروپا را از طریق استانبول باز می‌کند.

ابتکار «جاده توسعه» نه تنها با هدف کوتاه‌کردن زمان سفر بین آسیا و اروپا، بلکه عراق و ترکیه را به عنوان قطب‌های ترانزیتی در محوریت اتصال کریدوری خاورمیانه به دنیای غرب قرار می‌دهد. توسعه ظرفیت بندر بزرگ فاو از وضعیت کنونی به 90 اسکله، قرار است تا سال 2025 رقم بخورد و این بخش از عراق را بالاتر از بندر جبل علی دبی به بزرگترین بندر کانتینری خاورمیانه تبدیل کند. برآوردهای اولیه نشان می‌دهد پس از بهره‌برداری کامل از این پروژه، انتظار می‌رود زمان حمل‌ونقل بار و مسافر به‌طور قابل توجهی کاهش یافته و به طور بالقوه محموله‌ها را نسبت به دماغه امیدِ نیک و دریای سرخ که به ترتیب 45 و 35 روز زمان می‌برد، ظرف 25 روز به اروپا می‌رساند. اجرای چنین طرحی با یک تزریق 17 میلیارد دلاری در فاز اول قرار است آغازکننده راه جدیدی در خاورمیانه در زمینه اتصال اقتصادهای منطقه به‌هم و وابستگی روزافزون آنها به یکدیگر باشد.

بندر جبل‌علی

بندر جبل‌علی در حاشیه خلیج فارس حتی هم‌اکنون نیز پایی در آینده دارد. به مدد هوشمندی حاکم بر مدیریت این بندر، آخرین راهکارهای لجستیک و بارگیری کالا در جبل‌علی عملیاتی شده و اتصال به آخرین نسل از فناوری‌های نسل4 نظیر اینترنت اشیا، سیستم‌های خودران و هوش مصنوعی موجب شده تا کل فرآیند ورود و خروج کالا و بار به این منطقه که رابط دو هاب جهانی یعنی بندر سنگاپور و بندر روتردام است، به سهولت انجام گیرد. این بخش از امارات با برخورداری از یک پهنه 4/1 میلیون متر مربعی که 27 اسکله مختلف و تخصصی را در کنار بندری با عمق 15 متری دارد، به خوبی نقش خود را در صحنه تجارت جهانی بازی می‌کند. این مزیت باعث شده تا 9500 شرکت مختلف از 130 کشور جهان با حضور در منطقه اقتصادی جبل‌علی، دسترسی فراگیری را برای بیش از 3 میلیارد مصرف‌کننده با 180خط کشتیرانی فراهم و حجم عظیمی از درآمد را به سمت خود سرازیر کنند. جالب اینکه جبل‌علی به‌رغم چنین سطحی از کیفیت ناشی از مدیریت بهره‌ور و زیرساخت‌های پیشرفته از جمله بیش از 9562 متر سردخانه مدرن و محوطه‌ای برای تخلیه و بارگیری صدها هزار دستگاه خودرو، خود را ملزم به توسعه و تزریق سرمایه جهت حفظ سطح رقابت‌پذیری می‌داند.

ایران در بازی کریدورها

ایران در بازی تازه‌ای که با محوریت کریدورها به راه افتاده، چگونه عملکردی دارد؟ از آنجا که ایران به‌رغم تحریم‌های بسیار شدید، زیرساخت‌های صنعتی نسبتا مناسبی دارد، بهره‌برداری از طرح‌های عمرانی با محوریت حمل‌و‌نقل، لجستیک و بستر خدمات آنلاین فراگیر می‌تواند بخش صنعتی کشور را از مسیر تجارت تحریک نماید. با این‌حال اقتصاد ایران به واسطه حجم اندک جذب سرمایه‌ خارجی و نیز وضعیت رو به افول بودجه عمرانی دولت، در زمینه به‌روزرسانی زیرساخت‌های لجستیکی، تجاری و خدماتی خود با چالش جدی روبروست. موضوعی که می‌تواند بر وضعیت صنعتی کشور در آینده اثر مستقیم بگذارد.

عمان در شرایطی دست به تزریق میلیاردها دلار سرمایه خارجی به بندر صحار و منطقه آزاد اقتصادی-صنعتی خود زده که هم‌زمان نقشه واضحی برای توسعه صنعتی در دست‌کم چهار بخش ‌حمل‌ونقل، صنایع فلزی، مواد شیمیایی و معدن دارد. عربستان نیز در چشم‌انداز 2050 خود تلاش دارد از مسیر توسعه زیرساخت‌های سخت و نرم خود، توسعه صنعتی را در پیش گیرد. به این موارد، سرمایه‌گذاری‌های عمده قطر در بنادر حمد، تزریق منابع جدید از سوی دولت امارات به بندر جبل‌علی، توسعه بندری گسترده در گوادر پاکستان و نیز سرمایه‌گذاری‌های متعدد ترکیه در افغانستان، عراق، آذربایجان و ترکیه را اضافه کنید تا متوجه شوید که کشاندن پای کالا و مسافر به خاورمیانه و عبور دادن آنها از آسمان و زمین و دریای این منطقه چه کسب‌وکار پرسودی است و چه اندازه سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های بخش حمل و نقل، لجستیک و تجارت در اقدامات راهبردی همسایگان ایران نقش دارد. طرحی که از طریق تبدیل کردن افغانستان به مسیر عبور و مرور کالا امروز در دست اجراست، یکی دیگر از مواردی است که نشان می‌دهد بازیگران کوچک سعی دارند با رویکردی باز و در قالب همکاری در بازی‌های بزرگ، نقش تازه‌ای برای خود در آینده خاورمیانه تعریف کنند. از آنجا که تسهیل تجارت از مسیر توسعه زیرساخت‌ها اثر مستقیمی بر نظام انگیزش سرمایه‌گذاری به ویژه در انواع خارجی و بین‌المللی دارد، بی‌توجهی ایران به این قبیل پروژه‌ها که خود را در توجه اندک به توسعه سواحل مکران، توسعه بندر چابهار و توسعه بندر کاسپین نشان می‌دهد نگران‌کننده است.

این گزارش به همت مرکز مطالعات مجمع کارآفرینان ایران تهیه شده است

منابع