یک اکوسیستم مالی اجتماعی شامل تأمین‌کنندگان مالی اجتماعی و شرکت‌های اجتماعی، به‌علاوه همه ذینفعانی است که در فعالیت‌های سرمایه‌گذاری اجتماعی مشارکت می‌کنند، تأثیر می‌گذارند یا تحت تأثیر آن قرار می‌گیرند (   .( Varga and Hayday  2016

یک اکوسیستم مالی اجتماعی اسلامی شامل آغاز کنندگان رفاه اجتماعی، تامین کنندگان مالی اجتماعی اسلامی و هماهنگ کنندگان اکوسیستم مالی اجتماعی اسلامی است (A. Tahiri-Jouti 2019).

از این منظر، آغازگر رفاه اجتماعی شامل دولت‌ها، آژانس‌های بین‌المللی، سازمان‌های دولتی و غیردولتی، انجمن‌ها، شرکت‌های اجتماعی و شرکت‌های مسئول اجتماعی است.

تأمین‌کنندگان مالی اجتماعی اسلامی عبارتند از: مؤسسه زکات، مؤسسه وقف، مؤسسات تأمین مالی خرد اسلامی، بانک‌های اسلامی، بازارهای سرمایه اسلامی و بسترهای تأمین مالی جمعی.

هماهنگ‌کنندگان اکوسیستم مالی اجتماعی اسلامی می‌توانند یکی از تأمین‌کنندگان مالی اجتماعی اسلامی یا آغازگر رفاه اجتماعی باشند.

 

ابزارهای مالی اجتماعی اسلامی از ابزارهای سنتی مبتنی بر بشردوستی و همکاری و همچنین ابزارهای مالی اسلامی مدرن با تمرکز بر تأثیر اجتماعی تشکیل شده است.

یکی از ابزارهای مالی اجتماعی اسلامی در بستر اکو سیستم ملی، وقف است.

در برخی از مناطق جهان اسلام «حبس: Habs» نیز نامیده می‌شود، به معنای داشتن اموال معین، حفظ آن به نفع بشردوستانه خاص و ممنوعیت استفاده از آن خارج از هدف خاص آن است (  Kahf 2003) .

وقف را می توان بسته به اهدافی که در خدمت یا استفاده می کند به دسته های مختلفی طبقه بندی کرد. (حسن و اشرف 2010).

• وقف دینی: شامل مساجد و املاک و مستغلات محدود به تأمین درآمد برای هزینه های نگهداری و جاری مساجد.
• وقف خیریه: حمایت از قشر فقیر جامعه و کلیه فعالیت های مورد علاقه مردم از قبیل کمک به فقرا و نیازمندان، اشتغال، درمان، تحصیل، ساخت یا حمایت از کتابخانه ها، دانشگاه ها، بیمارستان ها و غیره.
• وقف خانوادگی: درآمدی را به خانواده وقف دهنده اختصاص می دهد که از فرزندان و اولاد خود شروع می شود. در صورت وجود مازاد می توان آن را به فقرا داد.

دارایی های زیربنایی وقف می تواند به اشکال زیر باشد:

• املاک و مستغلات
• دارایی های منقول چه بخشی از یک ملک و یا مستقل باشد.
• وقف نقدی که می تواند برای اعطای وام بلاعوض یا سرمایه گذاری استفاده شود و درآمد حاصل از آن به خیریه پرداخت شود. در این صورت، سرمایه گذاری مبالغ وقف نقدی در سهام شرعی، صکوک ، صندوق های سرمایه گذاری مشترک، حساب های سرمایه گذاری و در هر ابزار دیگری با رعایت موازین شرعی پذیرفته می شود.

وقف به طور گسترده به ابعاد معنوی-مذهبی و بشردوستانه-اجتماعی-اقتصادی تقسیم می شود (Lamido and Haneef 2021).

در واقع، برای توسعه اقتصادی، وقف ( Budiman 2014) به افزایش پیشرفت اقتصادی، ریشه‌کنی فقر، کاهش هزینه‌های دولت و پیشگیری از کسری مالی دولت، کمک می‌کند.

درآمدهای ایجاد شده می تواند به نفع افراد یا دسته ای از مردم باشد و همچنین برای نگهداری دارایی های عمومی مانند مساجد، بیمارستان ها، دانشگاه ها و غیره استفاده شود. کمک به ساخت و توسعه کالاهای عمومی و زیرساخت ها با اهمیت اجتماعی-اقتصادی بوجود می آید.

یکی از ماموریت های اقتصادی وقف توسعه دارایی های تحت مدیریت به منظور حفظ ارزش آن و افزایش درآمد حاصله است. این ماموریت مستلزم تبدیل شدن موسسه به یک سرمایه گذار و کارآفرین است.

ادارات وقف در بسیاری از کشورها به مقامات یا وزارتخانه‌های امور اسلامی و مذهبی وابسته هستند. این دلبستگی ممکن است باعث سردرگمی در ذهن افرادی شود که مفهوم وقف را نادیده می‌گیرند یا آن را به دارایی‌های مذهبی محدود می‌دانند، مانند مساجد و حمام‌های عمومی. همچنین، فقدان وقف در زمینه‌های آموزشی، بهداشت و درمان و سایر بخش‌های اجتماعی، این تصور را تقویت می‌کند. به عبارت دیگر، فقدان سیاست‌های سواد وقفی که تمام اقشار جامعه مسلمان را هدف قرار دهد، جذب کمک‌های وقف بیشتر و افزایش تأثیر آن در طول زمان را دشوار می‌کند. بنابراین، لازم است که این ادارات به دنبال توسعه و ترویج مفهوم وقف در زمینه‌های مختلف باشند، تا بتوانند بهترین استفاده را از منابع وقفی کنند و به موفقیت در تحقق اهداف اجتماعی و توسعه پایدار کمک کنند.

مطابق با نهاد زکات، ادارات وقف نیاز به تغییرات و اصلاحات عمیق از نظر مدل کسب و کار، حکمرانی، استراتژی های سرمایه گذاری، رویکردهای بازاریابی و مشارکت، تخصیص یک اکو سیستم ملی وقف دارند. بدیهی است که چنین اصلاحاتی مستلزم توسعه قابلیت ها و شایستگی های جدید به منظور دستیابی به اهداف نوسازی و اثربخشی است.

از آنجایی که از نظر تاریخی، اکثر دارایی های وقف از املاک و زمین های مستغلات تشکیل شده است، برای افرادی که چنین دارایی هایی را ندارند، وقف در طول زندگی خود دشوار است، که این امر باعث کاهش حجم وقف و تأثیر کل عمل بر روی زندگی روزمره مردم می شود.

بنابراین، شناسایی و ترویج دسته‌های جدیدی از دارایی‌های وقف که افراد با مبالغ کم را تشویق می‌کند تا بخشی از جامعه خیرین وقف باشند، مهم است. در واقع، به رسمیت شناختن وقف نقدی کمک های مالی را افزایش می دهد و به تنوع سبد سرمایه گذاری وقف کمک می کند.

با این وجود، برای اطمینان از کارایی و اثربخشی وقف نقدی، اداره وقف نیاز به توسعه هم افزایی خارجی با موسسات مالی اسلامی، پلت فرم های دیجیتال و سایر شرکای مرتبط دارد.

ترویج کمک های نقدی وقف، بودجه لازم را برای کمک به توسعه اجتماعی کشور در اختیار اداره وقف قرار می دهد. به عنوان مثال، اداره وقف می تواند کمپینی را برای جمع آوری بودجه برای ساخت دانشگاه راه اندازی کند و یک سبد سرمایه گذاری برای آن دانشگاه ایجاد کند تا هزینه های عملیاتی را پوشش دهد.

علاوه بر این، سرمایه گذاری در حوزه اجتماعی شهرت اداره وقف را بهبود می بخشد و خیرین بیشتری را برای تأثیرگذاری بیشتر جذب می کند.

از منظری دیگر، اداره وقف می تواند سرمایه گذاری در پروژه های تاثیر اجتماعی با بازده بالاتر را در اولویت قرار دهد. در واقع، دولت از اهداف اجتماعی در هنگام سرمایه گذاری و همچنین در هنگام خرج کردن بازده تولید شده حمایت می کند.

قرار نیست اداره وقف فقط سرمایه گذاری کند و درآمد را بین نیازمندان توزیع کند. اداره وقف، قرار است یک استراتژی سرمایه گذاری داشته باشد که از توسعه اقتصادی حمایت کند و زیرساخت های اجتماعی کشور را تقویت کند. علاوه بر این، انتظار می رود که سیاست توزیعی داشته باشد که به بالاترین تأثیر ممکن دست یابد.

اداره وقف باید یک استراتژی سرمایه گذاری تهیه کند که شامل موارد زیر باشد:

• بخش‌های اقتصادی برای حمایت و کسب‌وکارهایی که باید در آنها سرمایه‌گذاری کنند با گزینه‌های خروج در پایان دوره سرمایه‌گذاری. چنین وضعیتی اداره وقف را قادر می سازد تا از مشاغل بزرگ حمایت کرده و اقتصاد را احیا کند.
• تنوع دارایی ها از نظر ریسک/بازده. در واقع، اداره وقف باید بر روی ابزارهای مالی منطبق با شریعت سرمایه گذاری کند و استراتژی تخصیص را تعریف کند. علاوه بر این، دولت باید معیارهای غیرمالی را برای انتخاب دارایی ها عمدتاً از نظر تأثیر اجتماعی و اهداف توسعه پایدار تعریف کند.
• بازده مورد انتظار از تمام سرمایه گذاری ها و استراتژی مدیریت ریسک.
• سیاست جایگزینی دارایی ها با بازده کاهشی.
• سیاست توزیع.

درآمد حاصل از سرمایه گذاری باید مجدداً به اهداف مختلف تخصیص یابد.

اداره وقف باید جنبه های زیر را تعریف کند:

• حمایت از بخش های اجتماعی در واقع، اداره وقف می تواند ابتکارات خود را در مشارکت با سایر نهادها داشته باشد، همانطور که می تواند از ابتکارات سایر نهادها حمایت کند.
• حمایت اداره وقف باید به بخش‌های اجتماعی خاص با شاخص‌های کلیدی عملکرد هدفمند باشد.
• توزیع باید از طریق کانال های مختلف (انجمن ها، برنامه های کاربردی، پلت فرم های الکترونیکی و غیره) انجام شود.
• اتخاذ آخرین روندهای بازاریابی.

برای جذب کمک های وقف بیشتر، اداره وقف باید آخرین روندهای بازاریابی را اتخاذ کند. در واقع، طبق هر نهاد دیگری، دولت باید اقشار مردمی که به آنها خدمت می کند، نیازها و نیازهای آنها را مشخص کند.

یک راه بسیار جدی برای جمع آوری کمک ها، همکاری با موسسات مالی خواهد بود. در واقع، چنین مشارکت‌هایی می‌توانند تولیدات و ساختارهای مالی جدیدی بر اساس وقف نقدی ایجاد کنند و به سفر تمایز مؤسسات مالی اسلامی نسبت به مؤسسات متعارف کمک کنند.

در نتیجه اداره وقف باید به عنوان یک بانک سرمایه گذاری که دغدغه اجتماعی دارد توسط یک بانک تخصصی در ایران مدیریت شود. دولت کمک های مالی جدید را جمع آوری می کند، بازگشت سرمایه را به حداکثر می رساند و سعی می کند نیازهای اقشار و جمعیت مختلف را برآورده کند.

 

یکی از ابزارهای تامین مالی اجتماعی غیر بانکی، " تامین مالی اجتماعی زکات " است؟

سرمایه اجتماعی تلاش می کند تا تأثیر مثبتی بر جامعه و محیط زیست داشته باشد. تأمین مالی اجتماعی و تأثیر مالی به جای یکدیگر مورد استفاده قرار می گیرند. (Beker and Nofsinger2012)

تأمین مالی اجتماعی کاربرد ابزارها، ابزارها و استراتژی هایی است که در آن سرمایه عمداً به دنبال بازدهی ترکیبی (اقتصادی، اجتماعی و/یا محیطی) است (Harji and Hebb2009).

در ادبیات، تامین مالی اجتماعی شامل بانکداری اجتماعی، سرمایه گذاری تاثیرگذار و تامین مالی خرد است. بانک های اجتماعی مؤسساتی هستند که محصولات و خدماتی را ارائه می دهند که باید تأثیر اجتماعی ایجاد کنند (Baker and Nofsinger2012).

Benedikter2011)) تصریح می کند که بانکداری اجتماعی اصل سه گانه سود-مردم-سیاره را اجرا می کند. در واقع، این بانک ها به کسب سود و همچنین ارتقای رفاه انسان و محیط زیست اهمیت می دهند.

 

یکی از مفروضات مهم و حیاتی مبحث تخصصی شدن بانک های اجتماعی در کشور است که وظیفه بانک مرکزی را دو چندان می کند. به عقیده من بهتر است متولی ابزار تامین مالی اجتماعی زکات در کشور ایران را  با مشارکت بانک مرکزی و حوزه های علمیه کشور انطباق بدهیم.( سیدرضا،راستی الحسینی،1402)

 

سرمایه‌گذاری‌های تأثیرگذار آنهایی هستند که عمداً اهداف اجتماعی خاص را همراه با بازده مالی هدف قرار می‌دهند و دستیابی به هر دو را اندازه‌گیری می‌کنند)  Impact  2014).

 

تامین مالی خرد به معنای ساختن سیستم‌های مالی فراگیر است که خدمات مشخصی را که برای خدمت به نیازهای فقرا طراحی شده و آنها را به بخشی از سیستم مالی اصلی تبدیل می‌کند یکپارچه می‌کند  Rahman  2010)).

 

مالیه اجتماعی اسلامی دامنه وسیع تری را در بر می گیرد (زین و همکاران). این ابزارهای سنتی اسلامی مبتنی بر نیکوکاری (مانند زکات، صداقت و وقف) و تعاون را پوشش می‌دهد (گزارش مالی اجتماعی اسلامی 2015).

مالیه اجتماعی اسلامی به این ابزارهای سنتی محدود نمی شود، بلکه شکل مدرن خدمات مالی اسلامی مانند تامین مالی خرد اسلامی، صکوک و تکافل را نیز پوشش می دهد.

برخلاف مفهوم مالی اجتماعی که تامین مالی غیرانتفاعی را مستثنی می کند، این دومی جزء اصلی مالیه اجتماعی اسلامی است. مالیه اجتماعی اسلامی می‌تواند شامل تمامی مؤسسات مالی مدرن اسلامی و فناوری‌های مالی باشد که بدون هیچ محدودیتی دارای تمرکز بر تأثیر اجتماعی هستند.

یکی از ابزارهای مالی اجتماعی اسلامی، «زکات» است. زکات یکی از پنج رکن اسلام است. این یک عمل پرستش مالی است که هدف آن توزیع مجدد ثروت بین همه مسلمانان است. بنابراین مقرر شده است که هر مسلمانی که دارای ثروت مالی احتمالی رشد (دارایی زکات) باشد و به آستانه قانونی ثابتی به نام « رشد » برسد که بر اساس تقویم قمری یا شمسی محاسبه می‌شود، مشمول زکات در حدود یک می‌شود. درصدی از دارایی خود را به نفع نیازمندان تعیین کرد.

در آیه شریفه ذیل به دسته های ذینفعان زکات اشاره شده است:

صدقه برای فقرا، نیازمندان، کسانی است که این هدایا را جمع آوری می کنند و توزیع می کنند، کسانی که دلشان به اتحاد می رسد، فدیه اسیران، بدهکاران ورشکسته و مسافران بی بضاعت کسانی است که خود را وقف راه خدا می کنند. این حکم خداست و خداوند دانا و حکیم است. (سوره توبه، آیه 60)

آیه فوق الذکر سوره توبه، هشت دسته از ذینفعان زکات را مشخص کرده است که می توان آنها را به شرح زیر بیان کرد:

• فقرا و نیازمندان : افرادی هستند که درآمد کافی برای رفع نیازهای خود ندارند. این دسته شامل درخواست کنندگان و کسانی است که زکات نمی خواهند با اینکه نیازمند هستند.
• کسانی که در جمع آوری و توزیع زکات کار می کنند: این دسته شامل افرادی می شود که زکات را جمع آوری و توزیع می کنند. این می تواند افراد مستقل یا یک موسسه زکات باشد.
• کسانی که دلشان به اتحاد است: این دسته شامل افرادی است که به تازگی به اسلام گرویده اند و افرادی که می توانند منافع جامعه مسلمانان را تامین کنند.
• رستگاری اسیران: مفهوم در عربی (رکاب ) به اسیران و بردگان مسلمانی اطلاق می شود که به دنبال باز پس گیری آزادی خود بودند اما امکانات کافی نداشتند.
• مدیون معسر: به کسانی اطلاق می شود که وام گرفتند و در انجام تعهدات خود دچار مشکل شدند.
• فی سبیل الله: به کسانی اطلاق می شود که تمام جوانب را در راستای اهداف شرعی پوشش دهند.
• مسافران مضطرب: این به افرادی اطلاق می شود که به سفر رفتند و امکانات کافی برای بازگشت به وطن خود را از دست دادند.

از منظر اقتصاد کلان، زکات به کاهش موثر شیوه های احتکار کمک می کند. در واقع، مردم زکات را به صورت سالیانه پرداخت می کنند و بنابراین اگر پول در گردش نباشد، ارزش خود را به طور خودکار از دست می دهد (A. Tahiri-Jouti 2021).

در این زمینه، مردم برای حفظ ثروت خود سه راه پیش رو دارند:

 گزینه اول شامل سرمایه گذاری وجوه موجود، کسب سود برای پرداخت زکات، حفظ سرمایه و بازده اضافی است.

گزینه دوم عبارت است از صرف وجوه برای به دست آوردن دارایی های ثابتی که زکات آنها محاسبه نمی شود، این رفتار باعث تشویق مصرف در اقتصاد می گردد.

گزینه سوم عبارت است از حفظ وجوه و قبول زکات.

این سه گزینه باعث افزایش سرمایه گذاری و مصرف در اقتصاد و در عین حال استفاده از زکات جمع آوری شده برای حفظ قدرت خرید می شود.

ایجاد یک چارچوب چند کانالی برای پرداخت زکات به منظور تشویق کمک های زکات است. با در نظر گرفتن این موضوع، بسیاری از کشورها از طریق مؤسسات مرکزی زکات خود، کانال‌های پرداخت متنوعی را راه‌اندازی کرده‌اند، از جمله: به اندازه کافی به عادات پرداخت شهروندان خود رسیدگی کنند.

به عنوان مثال، در سنگاپور، مردم می توانند زکات خود را از طریق کانال های مختلفی پرداخت کنند که از نقاط تماس فیزیکی در مساجد شروع می شود و به چندین وسیله الکترونیکی ختم می شود. مانند:

• یک وب سایت اختصاصی که توسط شورای اسلامی سنگاپور (MUIS) راه اندازی شده است و وظایف آن شامل مدیریت زکات در سنگاپور می شود.
• پرداخت از طریق برنامه تلفن همراه تعدادی از بانک های محلی. هنگامی که پرداخت انجام شد، اهداکننده زکات می‌تواند به وب ‌سایت دیگری مراجعه کند تا یک رسید پرداخت رسمی را که برای مزایای مالیاتی ارائه شده توسط پرداخت زکات در میان دیگران استفاده می‌شود، بازیابی کند.
• پرداخت از طریق پایانه هایی به نام AXS)) نصب شده در سراسر کشور، که امکان انجام چندین نوع تراکنش از جمله پرداخت زکات را فراهم می کند.
• پرداخت از طریق دستگاه های خودپرداز.
• پرداخت از طریق دستور بدهی مکرر (به نام GIRO) که در آن اهدا کننده فرمی را پر می کند که در آن تخمین زکات خود را برای سال آینده نشان می دهد. این مبلغ سپس بر دوازده تقسیم می شود زیرا پرداخت از طریق GIRO ماهیانه است. اگر در پایان سال، سهم واقعی باید بیشتر از مبالغ بدهکار ماهانه باشد، اهداکننده می‌تواند مابه‌التفاوت را با چک، نقدی، AXS یا از طریق وب‌سایت MUIS بپردازد. بالعکس، اگر کمک های وصول شده بیشتر از مبلغی باشد که باید وصول شود، واقف مختار است که از مابه التفاوت به عنوان پیش پرداخت زکات آینده خود بهره مند شود یا این تفاوت را صدقه اختیاری در نظر بگیرد.

• پرداخت با چک به نام MUIS به عنوان ذینفع.

خط مشی سوادآموزی زکات شامل به اشتراک گذاری دانش لازم با ذینفعان مختلف (حسابداران، اهداکنندگان زکات، شرکای مانند پلتفرم های الکترونیکی، بانک ها و .. ) و همراهی آنها در هنگام پرداخت زکات است. این همراهی از جمله تضمین می کند که اهداکنندگان زکات بخشی از مبالغ مقرر خود را به مؤسسه زکات پرداخت کنند.

سواد زکات و همراهی را می توان از طرق مختلف از جمله بروشور، راهنما، برنامه های تلویزیونی و رادیویی، چت بات در وب سایت موسسه، صفحات شبکه های اجتماعی، مرکز تماس، برنامه های زکات و ... انجام داد.

در زمینه موسسات زکات با کمک های واجب، کمپین های ارتباطی باید بر گزارش دهی و شفافیت کامل تمرکز کنند. در واقع، ابزار گزارش‌دهی باید تأثیر زکات را بر رفاه ملی و توسعه اقتصادی نشان دهد در حالی که شفافیت می‌تواند اعتبار مؤسسه را تقویت کند.

برای مؤسسات زکات با کمک های داوطلبانه، کمپین های ارتباطی باید آگاهی را نسبت به عمل زکات افزایش دهد، کمک کنندگان بیشتری را جذب کند و تأثیر بیشتری را از نظر حمایت اجتماعی هدف قرار دهد تا خود را به عنوان یک بازیگر اصلی اجتماعی قرار دهد. برای انجام این کار، مؤسسات زکات باید خط مشی سواد زکاتی خود را طراحی کنند، شیوه های تحریک و استفاده از وسایل ارتباطی مختلف از جمله رسانه های اجتماعی را آزمایش کنند.

موسسات زکات باید حضور خود را در رسانه‌های اجتماعی مختلف از جمله جدیدترین پلتفرم‌ها ( نئو بانک ها، دیجی کالا، اسنپ و..) برای هدف قرار دادن تمام سنین و تمام بخش‌هایی که می‌توانند مشمول زکات باشند، تقویت کنند.

شایان ذکر است که کمپین رسانه های اجتماعی با هدف قرار دادن جوانان می تواند در کوتاه مدت ناموفق به نظر برسد. زیرا این جمعیتی است که لزوماً واجد شرایط پرداخت زکات نیست، اما می تواند در دراز مدت بسیار مثمر ثمر باشد، زیرا این جوانان زکات دهندگان آینده هستند.

در زمینه جمع‌آوری کمک‌های مالی، سه شیوه تلنگر برای اثربخشی شناخته شده است. ابتدا، نهاد زکات باید پروژه های اجتماعی را شناسایی کرده و به آنها بسته بندی بازاریابی بدهد.

مؤسسه زکات باید پروژه های اجتماعی را با بیشترین تأثیر درک شده انتخاب کند. سپس، باید برای هر پروژه اهداف تعیین کند. به عنوان مثال، مؤسسه زکات می تواند تعداد ذینفعان هدف و مبالغی را که باید به هر پروژه اختصاص دهد، تعریف کند.

دومین تمرین تلنگر شامل نشان دادن میزان موفقیت از نظر جمع آوری زکات برای هر پروژه است. این یک رویه رایج در پلتفرم های تامین مالی جمعی است.

سومین روش تلقین شامل تشریح و به اشتراک گذاشتن گزارش ها با اهداکنندگان زکات و افراد بالقوه است. این گزارش ها را می توان در وب سایت و همچنین از طریق فیلم ها و ضبط های صوتی به اشتراک گذاشت.