«نود اقتصادی»-مهدی متذکر پژوهشگر دفتر مطالعات راهبردی رونق تولید دانشگاه امام صادق (ع): در شرایطی گمانه‌زنی‌ها حاکی از احیاء مجدد برجام است که تحریم‌های اقتصادی، تنها یکی از عوامل اثرگذار بر توسعه تجارت خارجی و اقتصاد جمهوری اسلامی ایران است. پرداختن بیش‌ازحد به مباحث برجام، سبب غفلت از سایر عوامل مؤثر بر این مهم شده است. به‌منظور توسعه تجارت خارجی نیاز است تا علاوه بر رفع تحریم‌های اقتصادی، به رفع و بهبود سایر مشکلات و عوامل اثرگذار دیگر نیز، توجه شود. درون‌زایی و برونگرایی اقتصادی که دو رکن اساسی در سیاست‌های اقتصاد مقاومتی است را صرفاً با تکیه‌بر برجام و رفع تحریم‌های اقتصادی نمی‌توان محقق کرد. در این مطلب سعی شده است تا به برخی دیگر از عوامل مؤثر و مشکلاتی که در مسیر توسعه تجارت و اقتصاد ایران وجود دارد، پرداخته شود.
وابستگی به نفت، عدم ثبات در نظام ارزی و بودجه‌ریزی
وابستگی بیش‌ازحد کشور به صادرات نفت و عدم تنوع در کالاهای صادراتی، باعث آسیب‌پذیری و عدم ثبات در نظام ارزی و بودجه‌ریزی کشور شده است. کوچک‌ترین اخبار سیاسی مرتبط با صادرات نفت ایران، شوک‌های قیمتی به بازار ارز کشور وارد می‌کند. عدم صادرات نفت در سال‌های اخیر، نظام بودجه‌ریزی کشور را با چالش مواجه کرده و سبب کسری بودجه شده است. کارشناسان اقتصادی، از کسری بودجه به‌عنوان مادر سایر بیماری‌های اقتصادی یاد می‌کنند. وجود تحریم‌های اقتصادی و تأثیر آن بر درامدهای ارزی بر کسی پوشیده نیست اما وابستگی به صادرات یک محصول خاص، نظام ارزی و بودجه‌ریزی هر کشوری را می‌تواند در مواجه با چالش‌های اقتصادی با مشکل روبه‌رو کند. توجه به اقتصاد دانش‌بنیان به‌عنوان مؤلفه‌ای، برای تنوع در کالاهای صادراتی غیرنفتی بیش‌ازپیش احساس می‌شود که تحقق این امر نیز مستلزم عزم همگان برای نجات اقتصاد از وابستگی بیش‌ازحد به نفت و اعطا تسهیلات، جهت راه‌اندازی کسب‌وکارهای دانش‌بنیان است. لذا بدون تنوع در کالاهای صادراتی و با تداوم روند وابستگی به نفت، نمی‌توان گام مؤثری در تحقق اقتصاد مقاومتی برداشت.
این شرایط در حالی است که با تداوم جنگ روسیه و اوکراین شاهد افزایش قیمت نفت و تلاش‌ها برای جایگزینی نفت و گاز ایران در اروپا برای حل بحران انرژی‌خواهیم بود. لازم به ذکر است که صرف افزایش صادرات نفت، امر پسندیده‌ای است اما آنچه نکوهیده است وابستگی بیش‌ازحد به صادرات نفت و خام فروشی آن است. بر اساس آمار، مجموع تولید نفت 13 کشور عضو سازمان اوپک در ماه ژانویه 2022 به 27.92 میلیون بشکه در روز رسید که نسبت به ماه قبل حدود 64 هزار بشکه در روز افزایش یافت. سهم ایران با تولید 2.5 میلیون بشکه در روز در ماه موردبررسی از کل تولید اوپک در این ماه، حدود 8.9 درصد است. در مقایسه با ژانویه 2020، تولید نفت ایران از افزایش 405 هزار بشکه در روز در ژانویه سال جاری برخوردار است.
با توجه به آنچه گفته شد برای توسعه‌ی اقتصاد دانش‌بنیان و تنوع در کالاهای صادراتی و جلوگیری از خام فروشی نفت و افزایش سهم بازار در محصولات پتروشیمی و فراورده‌های نفتی به‌منظور رفع وابستگی به فروش نفت لزوم توجه به مباحث بازاریابی و برندینگ بیش‌ازپیش احساس می‌شود
لزوم توجه به بازاریابی و برندینگ
یکی از مهم‌ترین عوامل در افزایش صادرات و توسعه تجارت خارجی، انجام صحیح و اصولی بازاریابی است. همه‌گیری کرونا آسیب زیادی به کسب‌وکارها وارد کرده و همین موضوع باعث افزایش حساسیت نسبت به علم بازاریابی و خصوصاً بازاریابی دیجیتال شده است. امروزه برندهای بزرگ دنیا در تلاش هستند تا با استفاده از فنّاوری‌های جدیدی مانند NFT و واقعیت مجازی، تأثیرگذاری فعالیت‌های بازاریابی خود را افزایش دهند.
لذا با افزایش رقابت میان رقبا، مارکتینگ نیز روزبه‌روز سخت‌تر خواهد شد و این شرایط در حالی است که در کشور ما، بسیاری از شرکت‌ها به علم بازاریابی به‌عنوان یک هزینه‌ی اضافی نگاه می‌کنند، لذا در عرصه‌ی بین‌الملل شرکت‌های ایرانی با چالش‌ها مختلفی مواجه می‌شوند و اگرچه ازلحاظ نظامی و سیاسی و به‌واسطه‌ی خون شهدای مدافع حرم، عمق راهبردی ایران در کشورهای منطقه بسیار زیاد است اما بازار کشورهای منطقه، در اختیار ما نیست و بازار بسیاری از این کشورها جولانگاه محصولاتی از کشورهای همسایه است. در عرصه‌ی تجارت بین‌الملل که عرصه‌ی جنگ برندهای بزرگ است بدون اجرای صحیح بازاریابی نمی‌توان انتظار افزایش و جهش صادراتی را داشت.
پیش‌بینی‌ها و بررسی خط روندها حاکی از آن است که امروزه و با شدت بیشتری در آینده، مردم نه صرفاً محصولات را بلکه برندها را می‌خرند. متخصصان امر معتقدند که صرفاً پنج درصد افرادی که در بازار هستند، قصد خرید محصول را دارند و نودوپنج درصد باقی‌مانده را که قصدی برای خرید ندارند، صرفاً از طریق افزایش آگاهی برند و توسعه‌ی ارتباطات و ایجاد اعتماد متقابل و خدمات سلف‌سرویس باید جذب کرد. این شرایط در حالی است که در کشور ما نتنها توجهی به بحث برندینگ به شکل اصولی نیست بلکه در بسیاری از مواقع و به علت دانش کم تجار ایرانی، با صادرات محصولات بی‌کیفیت، تصویر کلی که از محصولات ایرانی وجود دارد روزبه‌روز تضعیف می‌شود و نتایج آن را نیز در ممنوعیت‌های صادراتی اخیر که از طرف کشورهای مختلف علیه محصولات ایرانی وضع شد می‌توان مشاهده کرد.
لجستیک و حمل‌ونقل
پس از انجام بازاریابی و برندیینگ و خلق ارزش برای مشتری لازم است تا این ارزش به نحو مطلوبی در اختیار مشتری قرار بگیرد لذا درصورتی‌که شرایط برای توزیع و تحویل کالا فراهم نباشد کل فرایند تجارت با مشکل مواجه خواهد شد. نقش حمل‌ونقل در لجستیک و زنجیره‌ی تأمین برکسی پوشیده نیست. پیشرفت در مباحث حمل‌ونقل و لجستیک سبب افزایش کیفیت جابجایی، سرعت تحویل کالا، کیفیت خدمات و کاهش مصرف انرژی می‌شود. این شرایط در حالی است که تعدد و ناهماهنگی نهادهای دخیل در بخش حمل‌ونقل و لجستیک کشور، عدم شکل‌گیری مطلوب شرکت‌های تخصصی صادراتی و عدم برقراری جریان یکپارچه اطلاعات در فرآیندهای صادرات و هم‌چنین کمبود ناوگان یخچال دار و بعضاً فرسودگی ناوگان موجود ازجمله مشکلات اساسی است که بخش حمل‌ونقل و لجستیک را با مشکل مواجه کرده است، ضمن اینکه توسعه‌ی خطوط ریلی نیز برای افزایش صادرات امری غیرقابل‌اجتناب است. لجستیک و حمل‌ونقل نقش مهمی را در تنوع بخشیدن به مقاصد صادراتی نیز ایفا می‌کند البته از اهمیت دیپلماسی اقتصادی نیز برای رسیدن به این مهم نباید غافل شد.
اهمیت دیپلماسی اقتصادی و تنوع در مقاصد صادراتی
ایران برای کاهش ریسک تجاری و مقابله با تحریم‌ها نیازمند تنوع در کالاها و مقاصد صادراتی خود است. در الگوی اقتصاد مقاومتی و راهبردهای مقابله با تحریم‌های اقتصادی، برونگرایی اقتصاد و دیپلماسی اقتصادی نقش کلیدی دارد. دیپلماسی اقتصادی بر فعالیت‌هایی در جهت شناسایی و ایجاد فرصت‌های اقتصادی، به‌ویژه در حوزه به‌کارگیری فرصت‌ها و مزیت‌های جهانی و نیز کسب سهم در بازارهای صادراتی به‌منظور افزایش تولید داخلی تأکید دارد لذا دسترسی به بازارهای جهانی و تلاش برای کسب سهم از آن‌ها، جذب سرمایه‌گذاری‌های مستقیم و غیرمستقیم خارجی و تسهیل در فرایندهای کسب‌وکار ازجمله اهداف دیپلماسی اقتصادی است و شکل‌گیری یک دیپلماسی اقتصادی منسجم و فعال مستلزم بهره‌گیری مطلوب از ابزارهای اقتصادی در چانه‌زنی‌ها و گرایش بیشتر سفارت‌خانه‌ها و نمایندگی‌های ایران در خارج از کشور به مسائل اقتصادی و تجاری است. لذا تنوع مقاصد صادراتی با بهره‌گیری از دیپلماسی اقتصادی امری بسیار ضروری است که حتی با رفع بخشی از تحریم‌های اقتصادی، هم چنان نیاز به آن احساس می‌شود و این امر باید بیش‌ازپیش در دستور کار قرار بگیرد به‌طوری‌که در شکل زیر تنوع کم مقاصد صادراتی و حجم مبادلات تجاری کاملاً مشهود است و همین موضوع می‌تواند باعث آسیب‌پذیری کشور در مقابل تحریم‌های اقتصادی شود
با توجه به آنچه مطرح شد مشخص می‌شود که اگرچه برجام سبب تسهیل در فرایند تجارت خارجی و تعاملات مالی می‌شود اما حتی با رفع قسمتی از تحریم‌های اقتصادی هم چنان بخشی از مسائل و مشکلات، ازجمله وابستگی کشور به نفت، عدم توجه به بازاریابی و برندینگ، ضعف در حمل‌ونقل و لجستیک و عدم استفاده از ظرفیت‌های دیپلماسی اقتصادی در جهت توسعه تجارت خارجی و اقتصاد کشور باقی می‌ماند که برجام قادر به رفع این مشکلات نیست. نفوذ در بازارهای منطقه جهت افزایش سهم بازار، صرفاً با رفع تحریم‌های اقتصادی امکان‌پذیر نیست و این مهم مستلزم توجه برنامه ریزان به موضوع بازاریابی و برندینگ و بهره‌گیری از اقتصاد دانش‌بنیان و جلوگیری از خام فروشی است. تسهیل امور، کاهش بروکراسی‌های اداری و ساده‌سازی فرایندهای مرتبط با صادرات نیز از موارد دیگری است که باید در جهت توسعه‌ی تجارت و اقتصاد کشور به آن توجه شود. با تقویت بخش تولید داخلی می‌توان از اقتصاد مبتنی بر واردات به سمت اقتصاد تولید محور حرکت کرد و بسیاری از مشکلات اقتصادی را از همین طریق حل کرد. لذا راه‌حل برون‌رفت از مشکلات اقتصادی و توسعه تجارت خارجی را باید در داخل کشور و در اجرای فرمان‌های مقام معظم رهبری و اجرای سیاست‌های اقتصاد مقاومتی و اهتمام به اسناد بالادستی یافت. ایران به دلیل داشتن موقعیت ژئواکونومیک و منابع سرشار خود در حوزه‌های مختلف به‌عنوان یک قدرت اقتصادی بالقوه در جهان شناخته می‌شود که با رفع موانع و مشکلات در مسیر توسعه تجارت و اقتصاد جمهوری اسلامی ایران می‌توان بر این مهم جامه‌ی عمل پوشاند.
